Անգլիական Օստ-Ինդյան ընկերությունը
Մոտավորապես նույն ժամանակ, երբ Հոլանդիայում ձևավորվում էր Օստ-Ինդյան ընկերությունը, 1599 թվականին Լոնդոնում տեղի ունեցավ վաճառականների ժողով, որոնք պատրաստ էին համատեղ ներդրումների միջոցով ֆինանսավորել արշավանք դեպի Օստ-Ինդիա։ Ընկերության բաժնետեր դարձավ 101 մարդ, որոնց ներդրումներն տարբեր էին՝ 100-ից մինչև 3,000 ֆունտի չափով։ Ընդհանուր առմամբ հավաքվեց 30,133 ֆունտ 6 շիլլինգ և 8 պենս։ Մոտ մեկ տարի անց թագուհի Եղիսաբեթ I-ը ստորագրեց հրամանագիր (Հարտիա), որով ստեղծվեց Օստ-Ինդյան ընկերությունը՝ շնորհելով նրան բացառիկ իրավունք առևտուր իրականացնելու Աֆրիկայի Հույսի հրվանդանից արևելք գտնվող տարածքներում, ինչպես նաև հողեր ձեռք բերելու և կառավարելու՝ անգլիական օրենքներին համապատասխան։
Մնացած անգլիական առևտրային ընկերությունները կարող էին արևելքում առևտուր անել միայն Օստ-Ինդյան ընկերության կողմից տրամադրված լիցենզիայի պայմաններում։ Այս արտոնությունները ընկերությանը տրվեցին 15 տարի ժամկետով՝ պայմանով, որ եթե Օստ-Ինդիայի հետ առևտուրը շահութաբեր լինի, հրամանագիրը կերկարաձգվի։ Որոշ ժամանակ անց Օստ-Ինդյան ընկերության նավարկությունները սկսեցին ահռելի շահույթ բերել՝ բազմակի անգամ գերազանցելով արշավների և ապրանքների ձեռքբերման համար կատարված ծախսերը։ Հնդկաստանից Անգլիա արտահանվում էին համեմունքներ, վառոդի բաղադրիչներ, ճենապակի և գործվածքներ, որոնք մեծ պահանջարկ ունեին։
Իհարկե, ամեն ինչ այդքան հեշտ չէր։ Նախ՝ անգլիացիներին խիստ խանգարում էր Միացյալ (Հոլանդական) Օստ-Ինդյան ընկերությունը, ինչպես նաև Ֆրանսիական Օստ-Ինդյան ընկերությունը, որոնց հետ հաճախակի զինված բախումներ էին տեղի ունենում։ Բացի այդ, Արևելքի և Արևմուտքի քաղաքակրթությունների միջև մշակութային տարբերությունները շատ խորն էին։ Հնդկաստանում այդ ժամանակ իշխում էին Մեծ Մողոլները, որոնց կամքը բարձրագույն օրենք էր։ Անգլիացի վաճառականները ստիպված էին հարմարվել տեղական պայմաններին, կաշառքներ տալ, ինչը, սակայն, միշտ չէ, որ օգնում էր։
Օրինակ՝ 1609 թվականին Մեծ Մողոլ Ջահանգիրի արքունիք ժամանած ընկերության դեսպան Ուիլյամ Հոքինսն այնքան դուր եկավ Ջահանգիրին իր ընկերասեր բնավորության և ալկոհոլի հանդեպ սիրո շնորհիվ, որ մողոլական իշխանն ուղղակի արգելեց նրան վերադառնալ Անգլիա։ Անհնար էր չենթարկվել՝ հակառակ դեպքում Հոքինսին պարզապես կսպանեին։ Նա ստիպված էր ընդունել ճակատագիրը, հիմնադրել ընտանիք Հնդկաստանում և մնալ արքունիքում մինչև կյանքի վերջ։
Հնդկաստանում ընկերության դիրքերի ամրապնդումը
1612 թվականին Հոքինսի ջանքերով Ջահանգիրը հրամանագիր (ֆիրման) տվեց Օստ-Ինդյան ընկերությանը՝ թույլատրելով առևտրական գործունեություն վարել և գործարաններ հիմնել իր կայսրության տարածքում։ 1614 թվականին անգլիացիները օգնեցին հնդիկներին պաշտպանել Գոգու քաղաքը պորտուգալացիների հարձակումից։ Այս օգնության դիմաց Մեծ Մողոլը նոր ֆիրման ստորագրեց, որը անգլիացիներին թույլ էր տալիս առանց խոչընդոտների առևտուր անել ողջ Հնդկաստանում։ 1624 թվականին ընկերությունն արդեն ուներ ևս մեկ արտոնագիր, որը նրան հնարավորություն էր տալիս առանց մաքսային վճարների առևտուր անել Սուրաթում, Կամբեյում և մի շարք այլ քաղաքներում։
1622 թվականին Օստ-Ինդյան ընկերության նավատորմը օգնեց պարսիկներին ջախջախել պորտուգալական նավատորմը Օրմուզի մոտ։ Գերեվարված ավարը հսկայական էր, և բրիտանական նավատորմի հրամանատար, լորդ-ադմիրալ, Բեքինգհեմի դուքսը պահանջեց իր մասնաբաժինը։ Սակայն ընկերությունն առարկեց, հայտարարելով, որ այն գործել է ինքնուրույն՝ առանց պետության աջակցության։ Դա հանգեցրեց երկարատև դատական վեճի, որը, սակայն, ավարտվեց Բեքինգհեմի հաղթանակով։
Օստ-Ինդյան ընկերության ազդեցությունը շարունակաբար աճում էր։ 1661 թվականին ընկերությունը ստացավ իրավունք պատերազմ հայտարարել և խաղաղություն կնքել, իսկ 1686-ին՝ ստեղծել սեփական բանակն ու նավատորմը, ինչպես նաև վարել ռազմական դատարաններ ու հատել մետաղադրամ։
1698 թվականին բրիտանական կառավարությունը որոշեց չեղարկել ընկերության առևտրային մենաշնորհը՝ թույլատրելով նոր ընկերության ստեղծումը, որը կարող էր առանց Օստ-Ինդյան ընկերության լիցենզիայի առևտուր անել Հնդկաստանում։ Այս մրցակցությունը թեժ պայքարի հանգեցրեց, որը, սակայն, 1702 թվականին ավարտվեց՝ երկու կազմակերպությունների միաձուլմամբ և «Միացյալ Առևտրական ընկերության» ձևավորմամբ։
1717 թվականին Մեծ Մողոլ Ֆարրուխսիյարը ծանր հիվանդացավ, և անգլիացի բժիշկ Հեմիլթոնը փրկեց նրա կյանքը։ Շնորհակալության նշանով մողոլական կայսրը Օստ-Ինդյան ընկերությանը նոր արտոնություններ շնորհեց՝ թույլ տալով գործել Բենգալիայում։
Օստ-Ինդյան ընկերության վերելքը և անկումը
1756 թվականին Բենգալիայի նավաբ Սուրաջ ուդ-Դոուլան գրավեց անգլիացիներին պատկանող Կալկաթան։ Սակայն բրիտանացիները կարողացան հետ գրավել քաղաքը, չնայած թշնամու քանակական գերազանցությանը։ Դրանից հետո նավաբն գահընկեց արվեց, և Բենգալիան դարձավ անգլիացիների վերահսկողության տակ։
Օստ-Ինդյան ընկերությունը վերածվեց իրական պետության՝ հսկայական տարածքներով և միլիոնավոր բնակչությամբ։ Սակայն անգլիացիների հարկային քաղաքականությունը և անհավասար առևտրային պայմանները հանգեցրին տնտեսական ճգնաժամի։ 1857 թվականին տեղի ունեցավ Սիփայների ապստամբությունը, որը պատճառ դարձավ Հնդկաստանի կառավարման փոփոխության։ 1858 թվականին բրիտանական կառավարությունը պաշտոնապես լուծարեց ընկերության վարչական իշխանությունը, իսկ 1873 թվականին այն ամբողջովին վերացվեց։
Այսպիսով, Օստ-Ինդյան ընկերությունը, որը սկիզբ էր առել որպես առևտրային կազմակերպություն, ժամանակի ընթացքում վերածվեց հզոր վարչական և ռազմական ուժի, որը, սակայն, ի վերջո անկում ապրեց՝ զիջելով տեղը բրիտանական կայսրության ուղիղ կառավարմանը։
